Ekonomi ve Kooperatifler

Prof. Dr. Ayhan ÇIKIN Ekonomi, insan ihtiyaçlarını karşılayan mal ve hizmetlerin üretimi, dağıtımı ve tüketimi aşamalarında, kıt olan kaynakların nasıl dağıtılması gerektiğini inceleyen bir bilim dalıdır. Ekonominin temel sorunlarını şu iki ana başlık altında özetlemek mümkündür: - Ne?.. Ne Kadar?.. Nasıl?.. Ve kimin için üretilmeli? - Kaynakların tam ve etkin kullanımı. Ekonomi biliminin işleyiş alanı piyasalardır. Piyasalar, tüm mal ve hizmetlerin alım-satımını yapan kişi ve/veya kuruluşların karşılaştığı ortamlardır. Piyasada, ekonominin iki önemli aktörü gözlemlenir: Üreticiler ve Tüketiciler. Üreticiler- İnsan ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetleri, faktör piyasalarından satın aldıkları faktörlerle üreterek piyasaya sunan kişi veya kuruluşlardır. Bu kuruluşlar, genellikle firma, işletme, girişim, vb.. olarak adlandırılır. Bu yazıda, aksine bir açıklama olmadıkça, bu üç kavram birbiri ile eş anlamda kullanılacaktır. Tüketiciler- Ekonomiye sunulmuş ve insan ihtiyaçlarını karşılayacak nihai mal ve hizmetleri, “ürün piyasaların”dan satın alarak tüketen veya kullanan ekonomik birimlerdir. Ekonomi biliminde daha çok“hanehalkı” olarak adlandırılır. Hanehalkları, piyasadan satın aldıkları mal ve hizmetlere yaptıkları harcamaları, sahip oldukları üretim faktörlerini (emek, toprak, sermaye, girişimcilik) işletmelere satarak ve/veya kiralayarak karşılarlar. Yani, işletmelerin harcamaları, hanehalklarının geliri,  tüketicilerin harcamaları da firmaların (işletmelerin) geliridir. İşletme kavramı ve İşletme tipleri Piyasa koşullarında insan ihtiyaçlarını giderecek mal ve hizmetleri üreten ekonomik birimlere işletme (firma, girişim) denildiğini daha önce belirtmiştik. Ekonomide gözlenen başlıca işletme tiplerini dört grup altında toplamak mümkündür. Bunlar: - Özel- kapitalist işletmeler, - Geleneksel-aile işletmeleri, - Kamu işletmeleri, - Sosyal ekonomi (kooperatifler, dernekler, vakıflar,vb..) işletmeleri. Özel kapitalist işletmeler, ekonomide görülen başat işletme tipidir. Temel amacı, işletmenin kârını azamileştirecek şekilde işletme kaynaklarının kullanımını planlamaktır. Bunu gerçekleştirirken, “ne üretmeli, ne kadar üretmeli, nasıl üretmeli ve kimin için üretmeli” sorularının da cevabını vermiş olur. Bugünkü ekonomi ve işletmecilik bilimi araştırmaları ve eğitimi bu işletmelerin sorunlarını çözümleyecek şekilde dizayn edilmiştir. Bu işletmelerin tekelci bir yapıya doğru kaymaları, toplumun ekonomi kaynaklarını “tam ve etkili kullanımını” engellemektedir; kaynakların tam ve etkili kullanımına olanak tanıyan “tam rekabet ortamını” bozmaktadırlar. Bu işletmeler, yatırımlarını salt sermayeye en yüksek getiriyi sağlayacak şekilde planlarlar. Özellikle son çeyrek yüzyıldır “likit sermayenin” metalaşması, “finans kapitalin” pazarlanması ile, dünya ekonomisinde  çok farklı uygulamalara tanık olunmaktadır. Geleneksel-aile işletmeleri, insanların ihtiyaç duydukları mal ve hizmetleri üretmeye başladıklarından beri var olan en eski işletme tipleridir. Özel kapitalist işletmelerin gelişmesine karşılık bu işletmelerin sayısal varlığı, ekonomiye katkısı- özellikle talep katkısı- ağırlığını korumaktadır. Bu işletmelerin temel amacı, başta işletmeci ailesinin emeği olmak üzere, aileye ait toprak, ayni ve nakdi sermayenin gelirini enyükseklemektir. Bu işletmelerin yatırımları, daha çok aile emeğini değerlendirmeye yönelik yatırımlardır. Bunlar, piyasa karşısında etkili olamadıklarında yeni bir işletme tipiyle (örneğin kooperatif girişimlerle) hizmet ve sanayi sektörüyle bütünleşmeye çalışırlar. Bu işletmelerin sayısı, istihdam ettiği emek miktarı toplumlarda en fazla olan işletmelerdir. Çiftçiler, küçük esnaf, küçük boyutlu işletmeler (KOBİ’ler) bu işletme grubunun tipik örnekleridir. Örneğin Türkiye’de istihdamın onda dokuzundan fazlasını bu tip girişimler sağlamaktadırlar. Bu tip işletmelerin toplam işletmeler içindeki payının, AB ülkelerinde % 90’lar, ABD’de % 80’ler civarında olduğu literatürde belirtilmektedir. Kamu işletmeleri, kamu yararına olan mal ve hizmetleri üreten (eğitim, sağlık, yeşil alanlar,vb..) işletme tipleri olup daha çok devletin kurduğu girişimlerdir. Amacı kâr değil kamu hizmetidir. Ancak son çeyrek yüzyıldır “ekonomide devletin küçülmesi” politikası ile ekonominin pekçok alanında etkinliği zayıflamaktadır. Sosyal ekonomi işletmeleri, daha çok geleneksel işletmelerin piyasaya giriş ve çıkışlarını sağlayan işletmelerdir. Bu işletmeler, geleneksel işletmelerin girdilerini pazardan maliyetine temin ederek onlara maliyet avantajı kazandırabilirler. Ayrıca, geleneksel işletmelerin ürünlerini işleyip pazarlayarak onlara pazar ve fiyat avantajı sağlarlar. Bunun yanında, özellikle kendi emeğini değerlendiren kooperatif girişim tipleri giderek artmaktadır. Örneğin “istihdam yaratma kooperatifleri”, 1990’lı yılların ortalarından beri birçok gelişmiş ülkelerde ilginç projeler uygulamaktadırlar. Bu nedenle artan işsizlik karşısında “istihdam yaratma kooperatifleri”, pahalılık ve fakirlikle mücadelede “tüketim”, “konut”  vb. kooperatifler giderek yaygınlaşmaktadır. Sosyal ekonomi işletmelerinin en yaygın örnekleri kooperatif, dernek ve vakıf işletmeleridir. Özellikle ekonominin yeniden yapılandırılması politikalarının “ekonomide devletin küçültülmesi” uygulamaları onların önemini daha da artırmış bulunmaktadır.. Özetle: Geleneksel ekonomi şirketleri üretimi salt “kâr amacı” ile planladıklarından, ekonomide sürekli bir “harcanamayan gelir artığı” kalmasına sebep olmaktadırlar. Bu olgu uzun dönem içinde banka stoklarında toplanmaktadır. Böylece makro ekonomik dengenin temel koşulu gerçekleşememekte ve ekonomi sürekli bunalımlara sürüklenerek işsizlik de artmaktadır. Kooperatif işletmeler ise üretimi “kâra göre değil ihtiyaca göre” planladıklarından, işletmelerde “harcanamayan bir gelir artığı” bırakmayacak ve makro-ekonomik dengenin temel koşulunu oluşturacağı ve işsizliği de azaltacağı varsayımı, kuramsal olarak ağırlık kazanmaktadır. Kooperatifçi selamlarımla …