Prof. Dr. Ayhan Çıkın

Prof. Dr. Ayhan ÇIKIN

Kooperatifçilikte bazı temel kavramlar:

Üye

Bir dernek veya karşılıklı yardımlaşma kurumlarının mensuplarıdırlar. Çoğunlukla gerçek kişiler ise de, bazı durumlarda tüzel kişilere de üyelik statüsü tanınabilir. Bir üye, örgütüne aidat ödemeden de bağlı olabilir. Üyelik gönüllüdür. Bir derneğin/birliğin üyeleri, geçmiş yönetimi onaylasın veya onaylamasın, geleceğe yön verecek genel kurula çağrılır ve orada “bir kişi, bir oy” ilkesine göre oyunu kullanır

 

Ortak

Bir şirketin sermaye payı taşıyıcıları, kooperatifler de dahil, ortak olarak adlandırılırlar. Kendi kooperatifinin en az bir sosyal payını bulunduran kooperatifçiler, ortaktırlar. Fakat bu sosyal pay, tüketici veya çalışan olsun, kooperatiften yararlanıcı olarak kendi katılımı nedeniyle ve adıyla kayıtlıdır. Kooperatifçinin niteliğini bu ortaklık payı belirler. Bankacılık/sigortacılık kooperatiflerinde öz kaynaklar paylaşılmıştır ve daha doğrusu orada sermayeden bahsedilmez. Yıllık aidat ödenmesi, üyelik sıfatının kazanılmasına yeterlidir.

 

Kooperatifçi

Bir kooperatif, her şeyden önce kişiler (insan) kümeleşmesidir. Her kooperatifçi kooperatifine, dernek ve faaliyet (bkz. Çift Nitelik kuralı) olarak ikili bir ilişkiyle bağlanmıştır. O yönetime demokratik bir ortamda katılır ve bir sorumluluk yüklenir. Örneğin bir emek (iş) kooperatifinde çalışanlar, kendi girişiminin sosyal sermayesine ortak olduğunda ancak kooperatifçidirler. Tüketim kooperatiflerinde müşteriler, bir sosyal pay aldıkları ve ortaklık niteliği kazandıklarında ancak kooperatifçidirler. Burada hissedarlık ilişkisi (kooperatifçi) ile faaliyet ilişkisi (işçi, kullanıcı, müşteri, vb…)  arasındaki bağlantıyı kuran ‘girişim anasözleşmesi’dir.

Uygulamadaki bağ, kooperatif hizmetleri salt ortakları ile sınırlı tutan “tekelci anlayış” (exclu-sivisme) ile işletmenin çıkarları için rekabetçi bir ortama taşıyan ortak-dışı işlemlerin uzlaştırılmasıdır. Örneğin Fransa’da tarımsal kooperatifler, iş hacimlerinin % 20’sine kadar ortak-dışı işlemler yapabilirken, perakendeci tüccar kooperatifleri sadece kendi üyeleri/ortakları ile çalışabilirler. Örneğin yine Fransa kooperatiflerinde  ortak dışı faaliyetlerden elde edilen fazlalar ortaklara dağıtılmaz, doğrudan kooperatifin rezervine aktarılır.

 

Çift Nitelik

Çift nitelik, özellikle sosyal ekonominin ve bilhassa kooperatiflerin ve imece kuruluşlarının temel kavramlarından biridir. Özellikle küresel düzeyde önemli bir potansiyele sahip finans/sigorta kooperatiflerinde garanti fonlarını besleyen “ortak giderlere katılma” paylarının sahipleri ve müşterileri, çoğunlukla aynı kişilerdir; yani hem müşteri hem de “sigortacı/bankacı” durumundadırlar.

Benzer durum işçi üretim kooperatiflerinde de görülür: Ücretli bir işçi aynı zamanda kooperatifin ortağıdır da. Tüketim kooperatiflerinde de ortaklar aynı zamanda kooperatif girişimin mal ve hizmetlerini kullanan kişilerdir. Derneklerde böyle bir çift nitelik yoktur; derneklerden (örneğin yardım sevenler dernekleri, STK) yararlananlar üyeler değil, üçüncü kişilerdir.

 

Bir kooperatifin yapısı

Diğer girişim biçimlerine göre kooperatif kuruluşun orijinalliğini, onun organizasyon şekli belirginleştirir. Kooperatif yapı hem “dernekçi yapı” (sosyolojik birim) ve hem de “işletme yapısı”nın (ekonomik birim) bir bileşimi olarak sunulur.

Dernekçi yapı, üyenin veya üyelerin seçilmiş temsilcilerine (genel kurul, yönetim kurulu, komiteler, vb…) birey veya grup olarak haklarını gerçekleştirebildiği, üyenin katılabileceği tüm makamları belirler.  Daha basit bir deyimle, dernekçi yapıda , genel kurul ve yönetim kurulu birleşir, bütünleşir. Kooperatifin çeşidine ve büyüklüğüne göre bu yapı karmaşık bir görünüm alabilir.

İşletme yapısı, kooperatifin çalışanları ve yöneticileri tarafından paylaşılan tüm makamları belirler. Örneğin, genel müdürlük, idari birimler, sekreterlik, üretim atölyeleri, vb… Bu yapı, yönetici kadroların ve çalışanların ekonomik faaliyetlerinin gerçekleştirdiği bir araçtır.

 

Sonuç

“Kooperatifler, Avrupa modeli özelliği olan insani boyutlu ekonomik aktörlerdir.”

Ekonomik faaliyetlerinin özü, üyelerinin kendi sosyo-ekonomik kimliğini, saldırgan kapitalist işletmelerin verdiği zararlardan korumak ve kendi sosyo-ekonomik kimliğini geliştirmektir. Kooperatif işletmelerden elde edilen “fazla” tüm “ortaküye”lere aittir ve tekrar kooperatif işletmeye yatırım olarak döner; oysa kapitalist bir işletmede kârlar çok az sayıdaki yatırımcıya gider. Yani kooperatifler “dernekçi yapı” özelliği ile “üye”, “işletme yapısı” özelliği ile “ortak” kavramlarını birlikte  sahip “çift nitelik” özelliği olan sosyo-ekonomik kuruluşlardır.

Bu satırların yazarı, kooperatifçilikle ilgili yayınlarda ortak ve üye kavramlarını birlikte kullanmıştır. Bu açıklamalardan sonra “ortaküye” sözcüğünün kullanılmasını, tartışmaya açmak için önermektedir.